Klauzula rebus sic stantibus, czyli nadzwyczajna zmiana stosunków:

1. TREŚĆ PRZEPISU

Art. 357¹ Klauzula nadzwyczajnej zmiany stosunków – rebus sic stantibus

• 1. Jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami określonymi w zdaniu poprzedzającym.
• 2. (uchylony)

2. CEL PRZEPISU

Powyższy przepis pozwala na zmianę treści lub rozwiązanie zobowiązania przez sąd ze względu na zaistnienie nadzwyczajnych okoliczności, które mogłyby prowadzić do rażących/krzywdzących rezultatów dla stron stosunku wynikającego z treści zobowiązania. Regulacja wprowadza mechanizm, dzięki któremu sąd może modyfikować treść stosunku zobowiązaniowego adekwatnie do zmieniających się stosunków społeczno-gospodarczych w sytuacjach nadzwyczajnych. Nadrzędnym celem klauzuli rebus sic stantibus jest bowiem ochrona stron stosunku, które zawierając umowę nie brały pod uwagę nadzwyczajnych okoliczności / zdarzeń, które miały istotne znaczenie dla jej postanowień, tudzież zawarcia.  Bez instytucji nadzwyczajnej zmiany stosunków i przy braku chęci kontrahenta (drugiej strony) do renegocjowania warunków umowy mogłoby sprawić, że strona nie wykona zobowiązania. W praktyce przepis ma znaczenie społeczno-gospodarcze i jest uzależnione od czynników zewnętrznych uniemożliwiających spełnienie świadczenia np. głęboki kryzys gospodarczy, hiperinflacja itp.

3. ZASTOSOWANIE REBUS SIC STANTIBUS – ZAKRES

Klauzula rebus sic stantibus ma zastosowanie do wszelkich typów zobowiązań; jednakże tylko tych powstałych w drodze umowy, co wynika wprost z przepisu. Niewłaściwa byłaby bowiem wykładnia rozciągająca danego przepisu na inne kategorie stosunków zobowiązaniowych np. wynikających z jednostronnych czynności prawnych (gdzie nie ma umowy). Oczywiście nie oznacza to, że w przypadku każdego stosunku umownego ten przepis ma każdorazowo takie samo zastosowanie. Należy bowiem zwrócić uwagę na dwa istotne elementy.

Po pierwsze sprawdzamy czy w danym zobowiązaniu istnieje określenie ryzyka. Jeżeli w drodze wykładni treści umowy przepisy wskazują ryzyko zajścia jakiś przyszłych okoliczności, które mogą wpłynąć na wykonanie umowy dodatkowo obciążając stronę – strona ta nie może domagać się zastosowania art. 357¹ ze względu na zajście tych okoliczności.

Po drugie należy zweryfikować mamy do czynienia z jednorazowym świadczeniem, po którym zobowiązanie wygaśnie, czy też z umową tworzącą więź między stronami. Może bowiem zaistnieć potrzeba modyfikacji treści zobowiązania tak, by była można ją było dostosować do zmiennych warunków i nieprzewidzianych zjawisk, aby umożliwić stronom dalszą współpracę.

Jednocześnie przepis znajduje zastosowanie w umowach dotyczących zamówień publicznych. Art. 144 Ustawy Prawo Zamówień Publicznych dotyczy bowiem umownych modyfikacji treści zobowiązania, zaś art. 357¹ KC umożliwia takową tylko w drodze ingerencji sądu.

4. PRZESŁANKI ZASTOSOWANIA REBUS SIC STANTIBUS

1. Nadzwyczajna zmiana stosunków;

Naczelną przesłanką zastosowania art. 357¹ KC jest powstanie zmiany stosunków, której można przypisać nadzwyczajny charakter. Chodzi tu przede wszystkim o stosunki o charakterze gospodarczym. Wskazane są takie uwarunkowania, które dotyczą wielu podmiotów jednocześnie i mają charakter powszechny. Przesłanka nie znajdzie zastosowania w przypadku indywidualnej sytuacji stron stosunku zobowiązaniowego. Orzecznictwo zaznacza, że pojęcie nadzwyczajnej zmiany stosunków może także dotyczyć stosunków prawnych, czyli zmian społeczno-gospodarczych wynikających ze zmian regulacji prawnych np. zmian w prawie celnym, podatkowym etc.. Natomiast poprzez nadzwyczajny charakter stosunków rozumiemy taką zmianę, która jest wyjątkowa, niezwykle rzadka i niespotykana – tylko taka specyfikacja uzasadnia zastosowanie klauzuli rebus sic stantibus. Nadzwyczajna zmiana stosunków może, ale nie musi zostać spowodowana nadzwyczajną przyczyną np. głęboki kryzys gospodarczy, hiperinflacja, wojna, strajki powszechne, zasadnicze i znaczące zmiany na rynku międzynarodowym i krajowym, klęską żywiołową lub w sytuacji nadzwyczajnej zmiany sytuacji nadzwyczajnej zmiany gospodarczej takiej jak gwałtowny spadek podaży/popytu i związana z nim zmiana cen towaru/usługi. Nie dotyczy to jednak sytuacji, które nie wykraczają poza granicę zwykłego ryzyka kontraktowego, które w różnej skali towarzyszy wszelkim zobowiązaniom umownym. Zwykłe ryzyko kontraktowe to takie ryzyko, z którym należy się zawsze liczyć przy zawieraniu umowy danego rodzaju (zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego). W orzecznictwie takimi przykładami są: ryzyko upadłości kontrahenta albo konsorcjanta; ryzyko zmiany kursu walut; ryzyko związane z rozwojem rynku i wzrostem konkurencji. Istotnym elementem jest także kryterium czasu – zgodnie z dominującym poglądem doktryny nadzwyczajna zmiana stosunków musi wystąpić po powstaniu zobowiązania – chodzi tu o przypadek, gdy nadzwyczajna zmiana nastąpi już po terminie wymagalności świadczenia. W takim wypadku zdaniem części doktryny strona będąca w zwłoce nie może się powołać na rebus sic stantibus. Wydaje się, że w takim przypadku należy podać szczególne okoliczności (w przypadku zwłoki) uzasadniające zmianę umowy.

2. Nadmierna trudność w spełnieniu świadczenia lub groźba rażącej straty;

Kolejną istotną przesłanką do zastosowania przepisu art. 357¹, by w skutek nadzwyczajnej zmiany stosunków zaistniała nadmierna trudność w spełnieniu świadczenia. Takowa trudność stoi po stronie dłużnika i może mieć charakter zarówno natury osobistej jak i majątkowej. Przykładem trudności natury osobistej może być spełnienie świadczenia, które pociąga za sobą ryzyko utraty zdrowia lub życia. Majątkowy charakter z kolei może objawiać się w tym, gdy w następstwie krachu finansowego, klęski żywiołowej itp. w sytuacji, gdy spełnienie świadczenia wiąże się z koniecznością poniesienia nadmiernych nakładów i kosztów – znacznie przewyższające te zawarte w treści umowy.

W przypadku przesłanki groźby rażącej straty, sytuacja może dotyczyć zarówno dłużnika, jak i wierzyciela. W przypadku dłużnika może dojść do znacznego wzrostu kosztów spełnienia świadczenia. Wierzyciel zaś może ponieść stratę w sytuacji świadczeń wzajemnych. Przesłankę tą zawsze należy badać każdorazowo w kontekście danego zobowiązania. Należy porównać aktualne i pierwotne wartości świadczeń, które zawarte były w umowie, a które uległy znaczącej zmianie.

3. Związek przyczynowy pomiędzy zmianą stosunków a utrudnieniami w wykonywaniu zobowiązania czy groźbą straty;

Chodzi o obiektywne wskazanie zależności pomiędzy nadzwyczajną zmianą stosunków a komplikacjami w wykonaniu zobowiązania. Jak wcześniej dodając obecną sytuację do kontekstu – spełnienie określonego świadczenia przez X np.  niesie za sobą ryzyko poważnej choroby a w efekcie zagrożenie dla zdrowia i życia X. Jest to przykład obiektywnego wskazania utrudnienia w wykonywaniu zobowiązania z uwagi na wprowadzone ograniczenia w przemieszczaniu się oraz trudności natury osobistej tj. utrata zdrowia lub życia.

4. Nieprzewidzenie przez strony przy zawieraniu umowy wpływu zmiany stosunków na wykonanie zobowiązania.

Ostatnią przesłanką do zastosowania art. 357¹ jest wymóg by żadna ze stron w momencie zawierania umowy nie przewidywała (nie mogła przewidzieć), w jaki sposób wpłynie na ich zobowiązanie nadzwyczajna zmiana okoliczności. Strony mogły przewidzieć zaistnienie okoliczności, lecz nie określiły ich wpływu na istniejące zobowiązanie. Chodzi tu przede wszystkim o dochowanie należytej staranności i wskazanie, że nie tylko strona występująca o żądanie rebus sic stantibus nie przewidziała jaki wpływ wywoła zmiana na stosunek zobowiązaniowy, lecz także fakt, iż nie mogła takowego wpływu przewidzieć przy zachowaniu należytej staranności.

⇒Przeczytaj: Czy wszystko da się zawsze przewidzieć? Vis maior, czyli siła wyższa.

5. PRZEPIS W KONTEKŚCIE PROCESU

• Realizacja w drodze powództwa

Wypełnienie znamion przesłanek materialnoprawnych wynikających z art. 357¹ KC umożliwia każdej stronie stosunku zobowiązaniowego do wystąpienia do sądu z powództwem przeciwko drugiej stronie o zmianę zobowiązania lub o jego rozwiązanie. W takiej sytuacji ciężar dowodu spocznie na powodzie, który domaga się interwencji sądu polegającej wprowadzeniu zmian do treści danej umowy. Wyrok sądu będzie wówczas wyrokiem o charakterze konstytutywnym. Jak wspomniano wyżej, powództwo może wnieść zarówno wierzyciel, jak i dłużnik. Może to być także cesjonariusz lub przejemca długu. Istnieje pogląd, w którym przyjmuje się, że pozwany nie może bronić się zarzutem procesowym (wielokrotnie w wyrokach Sądu Najwyższego). Powództwo powinno wnieść żądanie dokonania zmiany lub rozwiązania umowy poprzez wyrok sądu. Powód nie musi składać dodatkowych wyjaśnień w pozwie czy strony podjęły próbę mediacji itp.

• Termin

Możliwość zażądania ukształtowania stosunku prawnego przez sąd nie podlega przedawnieniu, gdyż nie jest roszczeniem. Termin jego realizacji jest przy tym ograniczony. Sąd może zaingerować w treść zobowiązania tylko dopóty, dopóki ono istnieje. Na przykład w sytuacji, gdy dłużnik, który spełnia wynikające z zobowiązania świadczenie pomimo rażącej straty i otrzymuje pokwitowanie od wierzyciela, nie może skutecznie ubiegać się o sądową modyfikację wykonanego zobowiązania – IV CSK 290/06 Sąd Najwyższy uznał, że jeżeli umowa została wykonana w całości, to jej rozwiązanie w myśl przepisu nie jest możliwe np. sprzedaż mieszkania – stosunek zobowiązaniowy nie wygasa, dopóki cena nie jest w całości zapłacona. W związku z powyższym dominuje pogląd, zgodnie z którym pozew o ukształtowanie stosunku prawnego opartego na nadzwyczajnej zmianie stosunków musi zostać wniesiony przed wygaśnięciem zobowiązania.

• Działanie sądu w świetle przepisu. Sąd związany przepisem? Jak w praktyce sąd stosuje przepis?

Zarówno w doktryna jak i orzecznictwo formułuje określony pogląd korzystania z klauzuli rebus sic stantibus, zgodnie z którym sąd powinien dążyć do utrzymania istniejącego zobowiązania w zmienionej formie oczywiście po uprzednim rozważeniu interesów stron zgodnie z zasadami współżycia społecznego. Jednakże, jeśli modyfikacja takiego zobowiązania jest niemożliwa lub sprzeczna z zasadami współżycia społecznego – wówczas rozwiązać umowę. Przepis art. 357 KC nie dopuszcza na wystosowanie żądania od sądu, by ten nakazał drugiej stronie zawiązanie z powodem nowego stosunku zobowiązaniowego (wyr. SN z 10.10.1997 r., III CKN 202/97) Dyskusyjny w doktrynie i orzecznictwie jest jednak pogląd, że sąd nie jest związany żądaniem pozwu w kwestii „interwencji” w stosunek zobowiązaniowy, a decyzję o zmianie treści umowy, czy też jej rozwiązaniu podejmuje niezależnie od woli stron, w granicach i według praktyki wyznaczanej przez art. 357¹ KC. W mojej ocenie, gdyby taki pozew nie oddziaływał na sąd tj. de facto nie zmuszał do refleksji nad danym stosunkiem zobowiązaniowym – wówczas przepis byłby martwy. Oczywiście sąd może w oparciu o ww. interes obu stron, a także zasady współżycia społecznego wydać rozstrzygnięcie jak najmniej dotkliwe dla pozwanego i jednocześnie poprawiające sytuację powoda, ale w przypadku braku spełnienia przesłanek może także uzasadnić brak swojej ingerencji i oddalić powództwo – uwaga to nie jest roszczenie.

• W jaki sposób sąd może ingerować treść stosunku zobowiązaniowego?

Modyfikacje zobowiązania mogą polegać na:

a) zmianie sposobu jego wykonania

b) na zmianie wysokości świadczenia.

Zmiana sposobu wykonania zobowiązania może się odnosić zarówno do czasu jak i co do miejsca spełnienia świadczenia, a także rozłożenia świadczenia podzielnego na raty itd. Sąd nie może (tutaj spór w doktrynie) zmienić rodzaju świadczenia. Oczywiście jak wcześniej wspomniano przy zastosowaniu modyfikacji zobowiązania przewidziane jest dostosowanie umowy do nowych warunków przy realizacji zamierzonych celów gospodarczych.

• Rozwiązanie umowy

Oznacza zakończenie stosunku zobowiązaniowego na mocy orzeczenia sądu. Takie rozwiązanie powinno być stosowane wyjątkowo, gdy modyfikacja umowy względem nowych okoliczności nie jest możliwa. Sąd może określić w wyroku datę, w której stosunek prawny ustaje.

6. PODSUMOWANIE

W obecnie panującej sytuacji w kraju i na świecie w wyniku epidemii koronawirusa z uwagi na wprowadzone przez kraje w tym polski rząd obostrzenia prawne oraz istniejące zagrożenie dla zdrowia i życia ludzkiego klauzula rebus sic stantibus jako konstrukcja prawna będzie z pewnością wykorzystywana i powoływana w odniesieniu do stosunków gospodarczych jak i rozmaitych stosunków prawnych. Warto zapoznać się z powyższym zagadnieniem, gdyż w wielu wypadkach powołanie się na nadzwyczajną zmianę stosunków może okazać się istotnym argumentem w sporze przed sądem. Przede wszystkim warto jednak zadbać o relacje biznesowe i postarać się w tym jakże trudnym okresie o próbę podjęcia dialogu i renegocjacji umów, bądź poszukania innych rozwiązań – tak aby wspólnymi siłami przezwyciężyć obecny kryzys.

Autor: Jakub Bartosiewicz