Klauzula rebus sic stantibus, czyli nadzwyczajna zmiana stosunków

9. 04. 2020
Prawo

Klauzula rebus sic stantibus, czyli nadzwyczajna zmiana stosunków:

1. TREŚĆ PRZEPISU

Art. 3571 Klauzula nadzwyczajnej zmiany stosunków – rebus sic stantibus

  • 1. Jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się zasadami określonymi w zdaniu poprzedzającym.
  • 2. (uchylony)

2. CEL PRZEPISU

Powyższy przepis pozwala na zmianę treści lub rozwiązanie zobowiązania przez sąd ze względu na zaistnienie nadzwyczajnych okoliczności, które mogłyby prowadzić do rażących/krzywdzących rezultatów dla stron stosunku wynikającego z treści zobowiązania. Regulacja wprowadza mechanizm, dzięki któremu sąd może modyfikować treść stosunku zobowiązaniowego adekwatnie do zmieniających się stosunków społeczno-gospodarczych w sytuacjach nadzwyczajnych. Nadrzędnym celem klauzuli rebus sic stantibus jest bowiem ochrona stron stosunku, które zawierając umowę nie brały pod uwagę nadzwyczajnych okoliczności / zdarzeń, które miały istotne znaczenie dla jej postanowień, tudzież zawarcia.  Bez instytucji nadzwyczajnej zmiany stosunków i przy braku chęci kontrahenta (drugiej strony) do renegocjowania warunków umowy mogłoby sprawić, że strona nie wykona zobowiązania. W praktyce przepis ma znaczenie społeczno-gospodarcze i jest uzależnione od czynników zewnętrznych uniemożliwiających spełnienie świadczenia np. głęboki kryzys gospodarczy, hiperinflacja itp.

3. ZASTOSOWANIE REBUS SIC STANTIBUS – ZAKRES

Klauzula rebus sic stantibus ma zastosowanie do wszelkich typów zobowiązań; jednakże tylko tych powstałych w drodze umowy, co wynika wprost z przepisu. Niewłaściwa byłaby bowiem wykładnia rozciągająca danego przepisu na inne kategorie stosunków zobowiązaniowych np. wynikających z jednostronnych czynności prawnych (gdzie nie ma umowy). Oczywiście nie oznacza to, że w przypadku każdego stosunku umownego ten przepis ma każdorazowo takie samo zastosowanie. Należy bowiem zwrócić uwagę na dwa istotne elementy.

Po pierwsze sprawdzamy czy w danym zobowiązaniu istnieje określenie ryzyka. Jeżeli w drodze wykładni treści umowy przepisy wskazują ryzyko zajścia jakiś przyszłych okoliczności, które mogą wpłynąć na wykonanie umowy dodatkowo obciążając stronę – strona ta nie może domagać się zastosowania art. 3571 ze względu na zajście tych okoliczności.

Po drugie należy zweryfikować mamy do czynienia z jednorazowym świadczeniem, po którym zobowiązanie wygaśnie, czy też z umową tworzącą więź między stronami. Może bowiem zaistnieć potrzeba modyfikacji treści zobowiązania tak, by była można ją było dostosować do zmiennych warunków i nieprzewidzianych zjawisk, aby umożliwić stronom dalszą współpracę.

Jednocześnie przepis znajduje zastosowanie w umowach dotyczących zamówień publicznych. Art. 144 Ustawy Prawo Zamówień Publicznych dotyczy bowiem umownych modyfikacji treści zobowiązania, zaś art. 3571 KC umożliwia takową tylko w drodze ingerencji sądu.

4. PRZESŁANKI ZASTOSOWANIA REBUS SIC STANTIBUS

  1. Nadzwyczajna zmiana stosunków;

Naczelną przesłanką zastosowania art. 3571 KC jest powstanie zmiany stosunków, której można przypisać nadzwyczajny charakter. Chodzi tu przede wszystkim o stosunki o charakterze gospodarczym. Wskazane są takie uwarunkowania, które dotyczą wielu podmiotów jednocześnie i mają charakter powszechny. Przesłanka nie znajdzie zastosowania w przypadku indywidualnej sytuacji stron stosunku zobowiązaniowego. Orzecznictwo zaznacza, że pojęcie nadzwyczajnej zmiany stosunków może także dotyczyć stosunków prawnych, czyli zmian społeczno-gospodarczych wynikających ze zmian regulacji prawnych np. zmian w prawie celnym, podatkowym etc.. Natomiast poprzez nadzwyczajny charakter stosunków rozumiemy taką zmianę, która jest wyjątkowa, niezwykle rzadka i niespotykana – tylko taka specyfikacja uzasadnia zastosowanie klauzuli rebus sic stantibus. Nadzwyczajna zmiana stosunków może, ale nie musi zostać spowodowana nadzwyczajną przyczyną np. głęboki kryzys gospodarczy, hiperinflacja, wojna, strajki powszechne, zasadnicze i znaczące zmiany na rynku międzynarodowym i krajowym, klęską żywiołową lub w sytuacji nadzwyczajnej zmiany sytuacji nadzwyczajnej zmiany gospodarczej takiej jak gwałtowny spadek podaży/popytu i związana z nim zmiana cen towaru/usługi. Nie dotyczy to jednak sytuacji, które nie wykraczają poza granicę zwykłego ryzyka kontraktowego, które w różnej skali towarzyszy wszelkim zobowiązaniom umownym. Zwykłe ryzyko kontraktowe to takie ryzyko, z którym należy się zawsze liczyć przy zawieraniu umowy danego rodzaju (zgodnie z orzecznictwem Sądu Najwyższego). W orzecznictwie takimi przykładami są: ryzyko upadłości kontrahenta albo konsorcjanta; ryzyko zmiany kursu walut; ryzyko związane z rozwojem rynku i wzrostem konkurencji. Istotnym elementem jest także kryterium czasu – zgodnie z dominującym poglądem doktryny nadzwyczajna zmiana stosunków musi wystąpić po powstaniu zobowiązania – chodzi tu o przypadek, gdy nadzwyczajna zmiana nastąpi już po terminie wymagalności świadczenia. W takim wypadku zdaniem części doktryny strona będąca w zwłoce nie może się powołać na rebus sic stantibus. Wydaje się, że w takim przypadku należy podać szczególne okoliczności (w przypadku zwłoki) uzasadniające zmianę umowy.

  1. Nadmierna trudność w spełnieniu świadczenia lub groźba rażącej straty;

Kolejną istotną przesłanką do zastosowania przepisu art. 3571, by w skutek nadzwyczajnej zmiany stosunków zaistniała nadmierna trudność w spełnieniu świadczenia. Takowa trudność stoi po stronie dłużnika i może mieć charakter zarówno natury osobistej jak i majątkowej. Przykładem trudności natury osobistej może być spełnienie świadczenia, które pociąga za sobą ryzyko utraty zdrowia lub życia. Majątkowy charakter z kolei może objawiać się w tym, gdy w następstwie krachu finansowego, klęski żywiołowej itp. w sytuacji, gdy spełnienie świadczenia wiąże się z koniecznością poniesienia nadmiernych nakładów i kosztów – znacznie przewyższające te zawarte w treści umowy.

W przypadku przesłanki groźby rażącej straty, sytuacja może dotyczyć zarówno dłużnika, jak i wierzyciela. W przypadku dłużnika może dojść do znacznego wzrostu kosztów spełnienia świadczenia. Wierzyciel zaś może ponieść stratę w sytuacji świadczeń wzajemnych. Przesłankę tą zawsze należy badać każdorazowo w kontekście danego zobowiązania. Należy porównać aktualne i pierwotne wartości świadczeń, które zawarte były w umowie, a które uległy znaczącej zmianie.

  1. Związek przyczynowy pomiędzy zmianą stosunków a utrudnieniami w wykonywaniu zobowiązania czy groźbą straty;

Chodzi o obiektywne wskazanie zależności pomiędzy nadzwyczajną zmianą stosunków a komplikacjami w wykonaniu zobowiązania. Jak wcześniej dodając obecną sytuację do kontekstu – spełnienie określonego świadczenia przez X np.  niesie za sobą ryzyko poważnej choroby a w efekcie zagrożenie dla zdrowia i życia X. Jest to przykład obiektywnego wskazania utrudnienia w wykonywaniu zobowiązania z uwagi na wprowadzone ograniczenia w przemieszczaniu się oraz trudności natury osobistej tj. utrata zdrowia lub życia.

  1. Nieprzewidzenie przez strony przy zawieraniu umowy wpływu zmiany stosunków na wykonanie zobowiązania.

Ostatnią przesłanką do zastosowania art. 3571 jest wymóg by żadna ze stron w momencie zawierania umowy nie przewidywała (nie mogła przewidzieć), w jaki sposób wpłynie na ich zobowiązanie nadzwyczajna zmiana okoliczności. Strony mogły przewidzieć zaistnienie okoliczności, lecz nie określiły ich wpływu na istniejące zobowiązanie. Chodzi tu przede wszystkim o dochowanie należytej staranności i wskazanie, że nie tylko strona występująca o żądanie rebus sic stantibus nie przewidziała jaki wpływ wywoła zmiana na stosunek zobowiązaniowy, lecz także fakt, iż nie mogła takowego wpływu przewidzieć przy zachowaniu należytej staranności.

⇒Przeczytaj: Czy wszystko da się zawsze przewidzieć? Vis maior, czyli siła wyższa.

5. PRZEPIS W KONTEKŚCIE PROCESU

  • Realizacja w drodze powództwa

Wypełnienie znamion przesłanek materialnoprawnych wynikających z art. 3571 KC umożliwia każdej stronie stosunku zobowiązaniowego do wystąpienia do sądu z powództwem przeciwko drugiej stronie o zmianę zobowiązania lub o jego rozwiązanie. W takiej sytuacji ciężar dowodu spocznie na powodzie, który domaga się interwencji sądu polegającej wprowadzeniu zmian do treści danej umowy. Wyrok sądu będzie wówczas wyrokiem o charakterze konstytutywnym. Jak wspomniano wyżej, powództwo może wnieść zarówno wierzyciel, jak i dłużnik. Może to być także cesjonariusz lub przejemca długu. Istnieje pogląd, w którym przyjmuje się, że pozwany nie może bronić się zarzutem procesowym (wielokrotnie w wyrokach Sądu Najwyższego). Powództwo powinno wnieść żądanie dokonania zmiany lub rozwiązania umowy poprzez wyrok sądu. Powód nie musi składać dodatkowych wyjaśnień w pozwie czy strony podjęły próbę mediacji itp.

  • Termin

Możliwość zażądania ukształtowania stosunku prawnego przez sąd nie podlega przedawnieniu, gdyż nie jest roszczeniem. Termin jego realizacji jest przy tym ograniczony. Sąd może zaingerować w treść zobowiązania tylko dopóty, dopóki ono istnieje. Na przykład w sytuacji, gdy dłużnik, który spełnia wynikające z zobowiązania świadczenie pomimo rażącej straty i otrzymuje pokwitowanie od wierzyciela, nie może skutecznie ubiegać się o sądową modyfikację wykonanego zobowiązania – IV CSK 290/06 Sąd Najwyższy uznał, że jeżeli umowa została wykonana w całości, to jej rozwiązanie w myśl przepisu nie jest możliwe np. sprzedaż mieszkania – stosunek zobowiązaniowy nie wygasa, dopóki cena nie jest w całości zapłacona. W związku z powyższym dominuje pogląd, zgodnie z którym pozew o ukształtowanie stosunku prawnego opartego na nadzwyczajnej zmianie stosunków musi zostać wniesiony przed wygaśnięciem zobowiązania.

  • Działanie sądu w świetle przepisu. Sąd związany przepisem? Jak w praktyce sąd stosuje przepis?

Zarówno w doktryna jak i orzecznictwo formułuje określony pogląd korzystania z klauzuli rebus sic stantibus, zgodnie z którym sąd powinien dążyć do utrzymania istniejącego zobowiązania w zmienionej formie oczywiście po uprzednim rozważeniu interesów stron zgodnie z zasadami współżycia społecznego. Jednakże, jeśli modyfikacja takiego zobowiązania jest niemożliwa lub sprzeczna z zasadami współżycia społecznego – wówczas rozwiązać umowę. Przepis art. 357 KC nie dopuszcza na wystosowanie żądania od sądu, by ten nakazał drugiej stronie zawiązanie z powodem nowego stosunku zobowiązaniowego (wyr. SN z 10.10.1997 r., III CKN 202/97) Dyskusyjny w doktrynie i orzecznictwie jest jednak pogląd, że sąd nie jest związany żądaniem pozwu w kwestii „interwencji” w stosunek zobowiązaniowy, a decyzję o zmianie treści umowy, czy też jej rozwiązaniu podejmuje niezależnie od woli stron, w granicach i według praktyki wyznaczanej przez art. 3571 KC. W mojej ocenie, gdyby taki pozew nie oddziaływał na sąd tj. de facto nie zmuszał do refleksji nad danym stosunkiem zobowiązaniowym – wówczas przepis byłby martwy. Oczywiście sąd może w oparciu o ww. interes obu stron, a także zasady współżycia społecznego wydać rozstrzygnięcie jak najmniej dotkliwe dla pozwanego i jednocześnie poprawiające sytuację powoda, ale w przypadku braku spełnienia przesłanek może także uzasadnić brak swojej ingerencji i oddalić powództwo – uwaga to nie jest roszczenie.

  • W jaki sposób sąd może ingerować treść stosunku zobowiązaniowego?

Modyfikacje zobowiązania mogą polegać na:

a) zmianie sposobu jego wykonania

b) na zmianie wysokości świadczenia.

Zmiana sposobu wykonania zobowiązania może się odnosić zarówno do czasu jak i co do miejsca spełnienia świadczenia, a także rozłożenia świadczenia podzielnego na raty itd. Sąd nie może (tutaj spór w doktrynie) zmienić rodzaju świadczenia. Oczywiście jak wcześniej wspomniano przy zastosowaniu modyfikacji zobowiązania przewidziane jest dostosowanie umowy do nowych warunków przy realizacji zamierzonych celów gospodarczych.

  • Rozwiązanie umowy

Oznacza zakończenie stosunku zobowiązaniowego na mocy orzeczenia sądu. Takie rozwiązanie powinno być stosowane wyjątkowo, gdy modyfikacja umowy względem nowych okoliczności nie jest możliwa. Sąd może określić w wyroku datę, w której stosunek prawny ustaje.

6. PODSUMOWANIE

W obecnie panującej sytuacji w kraju i na świecie w wyniku epidemii koronawirusa z uwagi na wprowadzone przez kraje w tym polski rząd obostrzenia prawne oraz istniejące zagrożenie dla zdrowia i życia ludzkiego klauzula rebus sic stantibus jako konstrukcja prawna będzie z pewnością wykorzystywana i powoływana w odniesieniu do stosunków gospodarczych jak i rozmaitych stosunków prawnych. Warto zapoznać się z powyższym zagadnieniem, gdyż w wielu wypadkach powołanie się na nadzwyczajną zmianę stosunków może okazać się istotnym argumentem w sporze przed sądem. Przede wszystkim warto jednak zadbać o relacje biznesowe i postarać się w tym jakże trudnym okresie o próbę podjęcia dialogu i renegocjacji umów, bądź poszukania innych rozwiązań – tak aby wspólnymi siłami przezwyciężyć obecny kryzys.

Autor: Jakub Bartosiewicz

NEWSLETTER